Harezm Tarihi / Harezm Türkçesi
1097’de Sultan Sencer, Kutbuddin Muhammed’i Harezm şahı tayin edince bölgede
1231 yılına kadar sürecek olan Harezmşahlar hanedanı dönemi başlamıştır. Harezm Türkçesiyle eser verilmesi de bu döneme rastlar.
Harezm Türkçesi, Oğuz, Kıpçak ve Kanglı boylarının Türkçelerinin bu bölgede iyice karışıp kaynaşmasından oluşan dile verilen addır.
XIV. yüzyıldan sonra yerini Çağataycaya bırakmıştır. Karahanlı Türkçesiyle Çağatayca arasında bir geçiş dilidir.
Harezm Türkçesini Karahanlı Türkçesinden Ayıran Başlıca Özellikler
• /d/’den meydana gelmiş olan /ḏ/’nin yanında /y/’ye de rastlanır: ḳadġu > ḳadġu > ḳayġu.
• Çok heceli kelimelerin sonundaki +ġ düşmüştür: arıġ > arı.
• Görülen geçmiş zaman kipinin çekiminde birinci çokluk şahıs eki -dümiz yerine -duḳ olmuştur: bèrdükimiz
• İsimden isim yapma eki olan +lıġ/+liġ ekinin ġ/g ünsüzü düşerek ekin +lI şekli de görülmeye başlanmıştır: atlıġ / atlı
• Yönelme eki +ḳa / +ke’nin yanında +A da kullanılmağa başlanmıştır: bizge / bize
• Gelecek zaman eki olarak -IsAr, -ġu/-gü, -AsI kullanılmıştır: keçürgüm, yıġlayısar, ḳurtulası
HAREZM TÜRKÇESİ ESERLERİ
Muḳaddimetü ’l-Edeb [=Edebe Giriş]
Zamahşeri tarafından Arapçayı öğretmek için 1128-1144 yılları arasında yazılıp Harezm şahı Atsız [1075-1144]’a sunulmuştur.
Muḳaddimetü ’l-Edeb isimler, fiiller, isim ve fiil dışındaki dil bilgisi unsurları, isim çekimi, fiil çekimi diye beş ana bölümden oluşmaktadır.
Eserin bilinen yirmi nüshası mevcuttur. Bunlardan en eski nüshaları Harezm Türkçesi ve Farsça ile tercümeli olan Yozgat (istinsah tarihi 1257) ve Berlin (istinsah tarihi 1282) nüshalarıdır. Bunun dışında Paris, Şuster, Hive, Taşkent, İstanbul Üniversitesi, Süleymaniye Kütüphanesi, Arkeoloji Müzesi, Millet Kütüphanesi ve British Museum’da da nüshaları vardır.
Nuri YÜCE Şuster nüshasınını neşretmiştir.
Ḳıṣāṣü’l-Enbiyā [=Nebilerin Kıssaları]
Rabguzi tarafından 1310-1311 yılında yazılıp Nasiru’d-din Tok Buga’ya sunulan Farsça bir eserin Türkçeye uyarlanmış hâlidir.
Eserin Londra’da bir, Saint Petersburg’da altı, Paris’te bir, Bakü’de bir ve İsveç’te iki nüshası vardır. Kazan’da birkaç defa basılmıştır. En eski nüshası Londra British Museum Add. 7851’de muhafaza edilen nüshasıdır.
1997’de de Türkiye’de Aysu ATA tarafından yayınlanmıştır.
Mu‘inü ’l-Mürid [=Müridin Yardımcısı]
Dini şiirlerden meydana gelen eser yaklaşık 900 beyittir.
Eser; iman, marifetü’l-hak ve Hz. Peygamber, nasihat, zekat, iradat, edep, iktida, sohbet, şeriat-tarikat, nefis ve kalp, süluk, şükür ve zikir bölümlerinden oluşur.
Bilinen tek yazması Bursa Yazma ve Basma Eserler Kütüphanesindedir.
1988’de Recep TOPARLI tarafından yayımlanan eser, 2008’de Recep TOPARLI ve
Mustafa ARGUNŞAH tarafından tekrar neşredilmiştir.
Hüsrev ü Şirin
Genceli Nizâmî’nin 1180 yılında kaleme aldığı 6512 beyitlik manzum romanıdır.
Kutb adlı şairin Altunorda hanı Özibekoğlu Tınıbek Han [1341-1342] ve eşi Melike Hatun adına Harezm Türkçesiyle yapılan ilk manzum çevirisinin Büreküzoğlu Berke tarafından kırk iki yıl sonra 1383’te İskenderiye’de Altunbuğa adına çoğaltılan yazması eldedir.
1968’de de Necmeddin HACIEMİNOĞLU tarafından İstanbul’da yayınlanmıştır.
Nehcü ’l-Feradis [=Cennetlerin Açık Yolu]
Türk edebiyatındaki kırk hadis çevirilerinin ilk örneği olan Nehcü ’l-Feradis Mahmud bin
‘Ali tarafından 1357-1358 yıllarında yazılmıştır.
Eser onar fasıllı dört baptan meydana gelmektedir. Birinci bap Hz. Peygamberi, ikinci bap dört halifeyi, üçüncü bap ehli beyti ve dört imamı, dördüncü bap Allah’a hoş gelmeyen amelleri anlatır. Her fasıl Arapça bir hadisle başlar, Türkçe çevirisi verildikten sonra İslam âlimlerinin eserlerinden o hadisin manasını aydınlatan kısımlar tanık olarak verilir.
Eserin İstanbul (Yeni Cami Kütüphanesi), Paris, Kazan, Kırım’da nüshaları bulunmaktadır. Yeni Cami nüshası tam ve harekeli olması bakımından önemlidir.
Ali Fehmi KARAMANLIOĞLU eserin dil özellikleri üzerinde durarak metnin bir kısmının yazı çevrimini yapmıştır.
Muhabbet-name
1353’te Harezmî tarafından Muhammed Hoca Bey’in arzusu üzerine yazılmıştır.
Mesnevi tarzında olup mefâîlün/mefâîlün/feûlün vezninde yazılmıştır. İçinde gazel ve çok sayıda Farsça beyit bulunmaktadır.
Eserin biri Uygur harfli (British Museum), üçü Arap harfli (British Museum, Millet
Kütüphanesi) olmak üzere dört nüshası bulunmaktadır.
Mi‘rac-name
Mi‘rac-name, üslup ve konu bakımından Nehcü’l-Feradis’e benzeyen yazarsız bir eserdir.
Eserin tek yazma nüshası Uygur harfli olup Paris Bibliothèque Nationale’dedir. Bu yazma 1436’da Herat’taMansur Bahşı tarafından istinsah edilmiştir.
Oguz Kagan Menakıbı
Oguz Kagan Menakıbı’nın bilinen tek yazma nüshası, Paris Bibliothèque Nationale, Supplement Turc, no. 1001’de kayıtlıdır.
1300’lerde Uygur harfleriyle yazılan ve 21 varaktan (42 sayfa) oluşan eserin her sayfasında 9 satır bulunmaktadır. Son sayfasındaki iki satır ise eksiktir. Kimi sayfaların bazı yerleri okunamaz hâldedir.
Oguz Kagan Menakıbı, ilim âlemince Oğuz Kağan Destanı olarak bilinmektedir.
HAREZM TÜRKÇESİ GRAMERİ: SES VE ŞEKİL ÖZELLİKLERİ
SES YAPISI
1. Harezm Türkçesinde dokuz ünlü bulunmaktadır: a e è ı i o ö u ü
2. Ünlü yuvarlaklaşması görülmektedir:
a) Kelime köklerinde: sabır > sabur, böri > börü, yöri- > yörü-
b) Eklerde: ademnüñ, za‘ifluk
Ünlü Değişmeleri
a) a ~ o: bark ~ bork, tavar ~towar
b) e ~ ö : teşük ~ töşük, sew- ~ söw-, ewrek ~ öwrek, esrük ~ ösrük
c) i ~ ı : isig / issig ~ısıg
ç) o ~a : kow- ~kaw-
d) ü ~ i : berü ~ beri, tilkü ~ tülki, büt- ~ bit-
e) ü ~ e : süñük ~ süñek, töpü ~ töpe
f) u ~ ü : sun- ~ sün-
Ünsüz Değişmeleri
• b > v / w değişimi
Kelime içinde ve kelime sonundaki /b/ler çoklukla /w/ye dönüşmüştür: ab > aw, eb > ew, seb- > sew-, yablak > yawlak, yabız > yawuz
• b > m değişimi
Kelime başı /b/ler ñ’li kelimelerde /m/ye dönüşmüştür. ben > men, biñ > miñ, beñze- > meñze-
bar, bar-, bol-, bèr- gibi kelimelerdeki kelime başı /b/ ünsüzü Harezm Türkçesinde korunmuştur.
• d > y değişimi
d’li ve y’li şekiller birlikte görülür: kod- / koy-, kadgu / kaygu, adak / ayak.
• g / g > Ø değişimi
kazġan > kazan, sarġar- > sarar-
• t > d değişimi
Kelime başlarındaki /t/ler genellikle korunmuştur. Kelime ortasında, kelime sonunda ve ek başlarındaki /t/lerde ise ötümlüleşme ile t > d değişimi olduğu görülmektedir.
teg > deg, tè- > dèokı-dı, em-dür-, kel-dür- / kel-tür-
• k > h değişimi (Çok az örnekte görülür)
aḳsaḳ > aḫsaḳ, aḳşam > aḫşam, ḳatır > ḫatır
ŞEKİL BİLGİSİ
İsim Çekim Ekleri
İsimlerde Çokluk: Bütün kelimelerde +lAr ekiyle yapılmıştır: künler, baylar
Hâl Ekleri
1. İlgi Hâli: +Iñ, +nIñ / +nUñ / +Im
atnıñ, kulnuñ, / kulnıñ, künnüñ, bizim, biziñ.
2. Yükleme Hâli: +nI, +n, +I
elgin / elgini, boynın / boynını, feriştelerin, kılıçın, biligni, kim èrseyi
3. Yönelme Hâli: +GA, +KA, +A
atka / atga, butka / butga.
4. Bulunma Hâli: +DA
Bu ek genellikle +dA şeklindedir, ötümsüz ünsüzlerden sonra +tA olarak geldiği de görülmektedir:
kapugda, müñüşde / müñüşte, uçmakda, vaktta / vaktda
5. Çıkma Hâli: +DIn, + DAn
atındın, neydin, topraktın, andan, közden, bulutdan
6. Vasıta Hâli: +n, +lA
küçün, tünin kündüzin, yalguzun, biligle, tünle
7. Eşitlik Hâli: +çA
şirinçe, itçe, soñınça
8. Yön Gösterme Hâli: +GArU / KArU / +KArI, +rA
içgerü ~ içgeri, taşkaru ~ taşgaru asra, içre, taşra
İyelik Ekleri
Teklik 1. Kişi : +m / +Im : elig+im, yüz+üm
Teklik 2. Kişi : +ñ / +Iñ : baş+ıñ, söz+üñ
Teklik 3. Kişi : +I / +sI : közgü+si, adak+ı
Çokluk 1. Kişi: +mIz / +ImIz : öz+ümüz, karındaş+ımız
Çokluk 2. Kişi: +ñIz / +IñIz : ata+ñız, kul+uñuz
Çokluk 3. Kişi: +lArI: atları, ewleri
Zamirler
a) Kişi Zamirleri
Teklik 1. Kişi: men, meniñ, menim, maña, mende, mendin, mençe, mensiz, meniñle
Teklik 2. Kişi: sen, seniñ, saña, sende, sendin, sençe, sensiz, seninle
Teklik 3. Kişi: ol, anı, anıñ, aña, añar, anda, andın, ança, ansız, anıñla.
Çokluk 1. Kişi: biz (bizler); biziñ (bizim, bizniñ, bizlerniñ, bizleriñ); bizni (bizlerni, bizi); bizge (bize, bizlerge); bizde (bizlerde); bizden (bizlerdin)
Çokluk 2. Kişi: siz (sizler); siziñ (sizim, sizniñ, sizlerniñ, sizleriñ); sizni (sizlerni, sizi); sizge (size, sizlerge); sizde (sizlerde); sizden (sizlerdin)
Çokluk 3. Kişi: alar (olar, anlar); alarnıñ, (anlarnıñ); alarnı (anlarnı); alarga (allarka, anlarka, anlarga); alarda (anlarda); alardın (anlardın)
b) İşaret Zamirleri
bu: munuñ; munı; muña (muñar); munda; mundın; munça; muntèg; munuñ tèg; mundag
ol: anı, anıñ, aña, añar, anda, andın, ança, anñla.
bular (munlar): bularnıñ (munlarnıñ); bularnı (munlarnı, munları); bularga (munlarga); bularda (munlarda); bulardın (munlardın).
olar (anlar, alar): alarnıñ (olarnıñ, anlarnıñ); alarnı (olarnı, anlarnı); alarga (olarga, anlarga); alarda (olarda, anlarda); alardın (onlardın, anlardın).
c) Soru Zamirleri
kim, ne (nè), kayusı, neme (nème), kayu
d) Belgisiz Zamirler
adın, barçası, barçaları, ba’zısı, ba’zıları, biri, birisi, cümlesi, kamug, kamugı
Sıfat-Fiil Ekleri
Geçmiş Zaman Sıfat-Fiilleri
1. -duḳ / -dük: kıl-duk+um işlerniñ, uçtmahlıg er-dük+i ‘cennetlik olduğu’, haberlig
bèr-dük+indin, mal tèr-dük+indin.
2. -mış / -miş: ay-mış sözleriñdin, kıl-mış işlerini, kuwar-mış taş, tañ at-mış+ta, tog-mış+ta
‘doğduğu zaman’, öl-miş kişi, küçüm yet-miş+çe ‘gücüm yettiğince’, Resulnıñ tè-miş+i.
Geniş Zaman Sıfat-Fiilleri
1. -r, -ar / -er , -ir, -ur / -ür, -yür: yara-r iş, bat-ar+ga, tog-ar+dın, yan-ar köz, konar + ga ‘konmağa’, uç-ar kuş, tüş-er yèr, yok kör-er+im, kil-ir+in, tè-yür+de,
bar-ur+ga, bar-ur+ın, kıl-ur künüm, kel-ür yıl, kir-ür, öltür-ür.
2. -maz / -mez, -mas / -mes: tog-maz+dın aşnu, kör-mez yerde, meñleri bol-mas üçün
‘benleri olmadığı için’, tüken-mes gına ‘tükenmez zenginlik’
3. -gan / -gen, -kan / -ken: ayt-gan, inan-gan, kıl-gan+ıñ+nıñ, yıgla-gan+ım, kötrü
bilme-gen+i üçün ‘kaldıramadığı için’, in-gen ‘inen’, kir-gen sayı ‘girince’.
ayt-kan, uruş-kanı, yoluk+kan, tik+ken+ge, söz ay+geni, ıd-geni.
Gelecek Zaman Sıfat-Fiilleri
1. -gu / -gü (gelecek ve zorunluluk): sıgın-gu yer ‘sığınacak yer’, yat-gu yèr, ḳılma-gu iş
‘yapılmayacak iş’, kel-gü yazuklaruñuznı ‘gelecek günahlarınızı’,
2. -guçı / -güçi: ḳıl-guçı ‘yapan, yapıcı’, tut-guçı ‘tutucu’, yuw-guçı ‘yıkayıcı’, büt-güçi
‘inanıcı’, bèr-güçi ‘verici’, biti-güçi ‘yazıcı’.
3. -guluḳ / -gülük: al-guluḳ+nı, körüş-gülük bolsa, yè-gülük ne erse ‘yiyecek ne ise’.
4. -gusuz / -güsüz: keç-güsüz ‘aşılamayan’.
5. daçı / -deçi (NF): ḳıl-daçı zelletler ‘yapılacak günahlar’, kelmiş daḳı kel+deçi yazuḳı
‘gelmiş ve gelecek günahı’.
6. -gesi, -ası / esi: andın yè-gesi, baḳ-ası, ḳıl-ası, ḳurtul-ası.
7. -glı / -gli, -ıglı / -igli, -uglı / -ügli ‘an / en’: oku-glı, yè-gli+niñ, rengin al-ıglı, bèr-igli
Tañrı ‘veren Tanrı’, biç-igli tarıgçı, naḳş it-igli, yol ur-uglı ‘yol kesen’, kör-ügli, köy-ügli,
öl-ügli.
Zarf-Fiil Ekleri
1. -a / -e : aç-a, ak-a, ayt-a ~ ayt-u, ıd-a, kör-e ~ kör-ü, büt-e, ör-e ~ ör-ü.
2. -ı (az), -u / -ü: yakul-ı tursa, al-u baruñ, awla-yu, ayt-u başladı, bol-u, yıḳl-u yazdı, ḫaber ber-ü, kör-ü ~ kör-e, sewn-ü, tegir-ü, tebren-ü, tè-yü bilse.
3. -p, -ıp / -ip, -up / -üp: aġırla-p, baġla-p, sözle-p, izde-p, tè-p, yè-p, aç-ıp, al-ıp, ḳorḳıp, yalbar-ıp, kèç-ip, kit-ip, kon-up, sor-up, tap-up, yap-up, ew-üp ~ èw-üp, bile-y-üp,
mün-üp, kör-üp, tüz-üp.
Bu zarf fiilin genişletilmiş şekilleri -iben, -üben, -upan: kèl-iben, bölüş-üben, tut-upan
4. -madın / -medin, (nadiren) -meyin ‘madan / meden anlamında’: ay-madın, bol-madın, sor-madın, tap-madın, bil-medin, emgen-medin, iç-medin, emget-meyin, kir-meyin, kör-meyin HŞ.
5. -gınça / -ginçe, (Rabgûzî ve MM’de tek tük rastlanan -gunça / -günçe ‘ınca, ıncaya kadar’, NF’te -gimçe, -gümçe: at-gınça ‘atıncaya kadar’, tamam bol-gınça, yum-gınça
‘yumuncaya kadar’, kel-ginçe, kör-ginçe, öltür-ginçe, yet-ginçe, eşitme-günçe, men kel-gimçe, men öl-gümçe ‘benim ölümüme kadar’.
6. -alı / -eli, -ġalı / -geli, -ġalu / -gelü (Bunlar seyrektir): yat-alı HŞ, ḳıl-ġalı, ḳop-ġalı, öl-geli, al-galu, ḳol-ġalu, ḳop-ġalu.
7. -ıçaḳ, -içek, -uçak / -üçek: bar-uçaḳ.
8. -gaç / -geç ‘ınca’ (MM ve NF’te yok): al-ġaç, bol-ġaç, oltur-ġaç, tuġ-gaç, yèr öp-geç
‘yer öpünce’, sürt-geç ‘sürtünce’.
9. -ken (i- fiilinin zarf-fiil şekli olan ve cevher fiilinin düşmesi ile ekleşerek bir birleşik zarf-fiil eki halini almıştır): yöriyür er-ken ‘yürürken’, izder èr-ken, içer-ken.
Bildirme Ekleri
a) Geniş zaman
Teklik 1. kişi: bek èr-ür-men; men ol ḳuş-men.
Olumsuzu: ivek èr-mez-men, ḳonaḳ èr-mez-men, ḳuş i-mez-men.
Teklik 2. kişi: suw-sen; ḳılınç-sen.
Teklik 3. kişi: ay-ol; sanlıg-ol; az èr-ür.
Olumsuzu: yüreklig èr-mez, topraḳ i-mez.
Çokluk 1. kişi: yıraḳ-biz.
Çokluk 3. kişi: ehl èr-ür-ler.
Türkiye Türkçesinde bildirme eki olarak kullanılan +dIr, tur- fiilinin geniş zamanlı çekiminden gelişmiştir:tur-ur > tur > dIr
telim artuḳ turur, nèdin turur.
tanuḳ-tur, köp-tür.
bar-dur.
b) Belirli geçmiş zaman
Teklik 1. kişi: men èr-dim.
Teklik 3. kişi: bag èr-di, bar i-di, bar-dı (< bar èr-di).
Çokluk 1. kişi: şagird i-dük.
c) Şart
Teklik 1. kişi: bagda èr-sem.
Teklik 2. kişi: ot èr-señ, şah i-señ.
Teklik 3. kişi: yügrük èr-se, ogrı i-se, bar i-se
d) Belirsiz geçmiş zaman
Teklik 1. kişi: ot i-miş-sen.
Teklik 3. kişi: perìlig èr-miş, bar i-miş, yok i-miş
Fiil Çekimleri
Emir-İstek
Teklik 1. kişi: -ayın / -eyin, -gayın / -geyin,-ayım / -eyim (nadiren), -gayım / -geyim (tek tük), -ayın-men / -eyin-men (HŞ), -yın (HŞ tek örnek):
Teklik 2. kişi: fiil kökü , -gıl / -gil, -gul / -gül (tek tük), -kıl: tüş-gül
Teklik 3. kişi: -su / -sü (tek tük MM ve HŞ), -sun /-sün: tut-sun
Çokluk 1. kişi: -alıñ / -eliñ, -lıñ / -liñ, -alım / -elim (nadiren), -galıñ, -gelim: awla-lıñ
Çokluk 2. kişi: -ñ, -ñız / -ñiz, -ñuz,-ıñ / -iñ, -uñ / -üñ, -ıñız / -iñiz, -uñuz, -uñız, -ñlar / -ñler, -ıñlar: kèltür-üñ
Çokluk 3. kişi: -sunlar / -sünler: agıla-sunlar, al-sunlar, kel-sünler, kèltür-sünler.
Belirli Geçmiş Zaman
Teklik 1. kişi
a) -dım / -dim, -dum / -düm, -tım / -tim, -tum / -tüm: atlandur-dum
b) -ıp (turur)-men: al-ıp (turur)-men.
c) -üp-men: kör-üp-men.
Teklik 2. kişi:
a) -dıñ / -diñ, -duñ / -düñ, -tıñ / -tiñ, -tuñ / -tüñ: aydıñ
b) -üp (turur)-sen: öltür-üp (turur)-sen.
c) -üp-sen: kör-üp-sen.
Teklik 3. kişi:
a) -dı / -di, -tı / -ti: aç-dı
b) -p, -ıp, -up turur: ḳarga-p turur
Çokluk 1. kişi
a) -duk / -dük, -tuk / -tük; -dımız / -dimiz, -dümiz: ay-duḳ
b) -ıp turur-miz / biz: al-ıp turur-miz / biz.
c) -üp-miz: kör-üp-miz.
Çokluk 2. kişi
a) -dıñız / -diñiz, -düñüz, -duñız (NF’te nadiren), -tıñız / -tiñiz: al-dıñız
b) -ıp turur-siz: kıl-ıp turur-siz.
c) -üp-siz: kör-üp-siz.
Çokluk 3. kişi
a) -dılar / -diler, -tılar / -tiler: başla-dılar
b) -up turur-lar: bol-up turur-lar.
c) -may turur + kişi zamiri (Çağatayca): bèr-mey turur-lar ‘vermemişlerdir.
Belirsiz Geçmiş Zaman
Teklik 1. kişi: -mış-men / -miş-men: bol-mış-men.
Teklik 2. kişi: -mış-sen / -miş-sen: ḳıl-mış-sen, otur-mış-sen, kir-miş-sen.
Teklik 3. kişi: -mış / -miş: aç-mış, bagla-mış, bol-mış, otur-mış, kèl-miş, tök-miş.
Çokluk 1. kişi: -mış-miz / -miş-miz: bol-mış-miz.
Çokluk 2. kişi: -mış-siz / -miş-siz: bol-mış-siz.
Çokluk 3. kişi: -mış-lar / -mişler: turuḳ-mışlar, yıgıl-mışlar, tè-mişler.
Geniş Zaman
Geniş zamanın yanında şimdiki zaman ve gelecek zaman ifadesi de taşır.
Teklik 1. kişi: -r-men, -ar-men / -er-men, -ur-men / -ür-men, -yur-men / -yür-men, -man / -men: köy-er-men
Teklik 2. kişi: -r-sen, -ar-sen / -er-sen, -ur-sen / ür-sen, -yur-sen / -yür-sen: ayt-ur-sen
Teklik 3. kişi -r, -ar / -er, -ur / -ür, -ur ol, -yur / -yür: ayt-ur
Çokluk 1. kişi -r-biz, -ar-biz / -er-biz, -ur-miz ~ -biz / -ür-miz ~ -biz, -yur-biz / -yür-biz: ırga-r-biz
Çokluk 2. kişi -ar-siz / -er-siz, -ar sizler, -ur-siz / -ür-siz, -yur-siz / -yür-siz: sor-ar-siz
Çokluk 3. kişi -rlar, -arlar / -erler, -urlar / -ürler, -yur-lar / -yür-ler: ti-r-ler
Olumsuz:
Teklik 1. kişi: bil-mez-men, kıl-man (Oğuzca), bil-men, buz-man.
Teklik 2. kişi: bil-mez-sen.
Teklik 3. kişi: bil-mez, kirmes ol (MM), ün-mes ol ‘yetişmez’ (MM).
Çokluk 1. kişi: bil-mez-miz / biz.
Çokluk 2. kişi: bil-mez-siz.
Çokluk 3. kişi: bil-mezler.
Şimdiki Zaman
• Zarf-fiil + (turur) + kişi zamiri.
Teklik 1. kişi -a (u, yu) turur-men: bar-a turur-men ‘gidiyorum’, gitmekteyim’.
Teklik 2. kişi -a (u, yu) turur-sen: bar-a turur-sen,
Teklik 3. kişi -a (u, yu) turur: bar-a turur.
Çokluk 1. kişi -a (u, yu) turur-miz: bar-a turur-miz, kıl-u turur-miz.
Çokluk 2. kişi -a (u, yu) turur-siz: bar-a turur-siz.
Çokluk 3. kişi -a (u, yu) turur-lar: bar-a tururlar.
Gelecek Zaman
• -gay / -gey + kişi zamiri (gelecek zaman-gereklilik),
• -ga / -ge + kişi zamiri (gelecek zaman-gereklilik ve istek),
• -ısar + kişi zamiri, -mış bolgay + kişi zamiri (tam ‘kesin’ gelecek zaman),
• -gum / -güm (+ turur), -gam / -gem (belirli gelecek zaman) ekleriyle teşkil edilir.
Teklik 1. kişi:
a) -ga / -ge + men (Gelecek zaman gereklilik). tut-ga-men, tap-ga-men.
b) -gay / -gey-men (gelecek zaman-gereklilik), -kay / -key-men.
c) -ası / -esi-men (az kullanılır).
d) -gum / -güm (turur) (Belirli gelecek zaman): tört ülüş kıl-gum turur ‘dört parça yapacağım’. Olumsuzu: -gum / -güm yok.
e) -gam / -gem: itke sal-gam ‘ite salacağım’, men me sanga bol-gam ‘ben de senin olacağım’, sanga bèr-gem ‘sana vereceğim’.
f) -mış bol-gay-men: nakl kıl-mış bol-gay-men ‘nakletmiş olacağım’.
Teklik 2. kişi:
a) -ga / -ge-sen: ur-ga-sen
b) -gay-sen / -gey-sen: bol-gay-sen, sakın-gay-sen, kel-gey-sen, tüz-gey-sen.
c) -gey-señ: -
d) -ası / -esi-señ: -
e) -güñ: evvel ahir öl-güñ ‘evvel ahir öleceksin’. kel-güñ yok ‘geleceğin yok’.
Teklik 3. kişi:
a) -ga / -ge. tap-ga.
b) -gay / -gey, -key. bol-gay, biti-gey.
c) -gesi: anıñ kadgusını nèdin yè-gesi ‘onun kaygısını neden yiyecek’.
d) -ası / -esi. bak-ası, kıl-ası.
e) Oğuz unsuru olarak -ısar: yıgla-y-ısar, bol-ısar, sol-ısar.
f) -gu / -gü, gusı / -güsi turur: anung kargısı bol-gusı turur ‘onun bedduası yerine gelecektir’. ol takı kel-güsi turur ‘o da gelecektir’.
g) -mış bol-gay: toku-mış bol-gay ‘örmüş olacak’.
h) -açak: -
Çokluk 1. kişi:
a) -ga / -ge-miz / biz:
b) -gay / -gey-miz / biz: adır-gay-miz ‘ayıracağız’, bol-gay-miz, bil-gey-miz, kir-gey-miz.
c) -ası / -esi-biz:
d) -eçek-biz:
e) -gumız: kınlar kıl-gumız ‘eziyetler kılacağız’.
Çokluk 2. kişi:
a) -ga-siz: al-ga-siz
b) -gay-siz / -gey-siz: bol-gay-siz, öltür-gey-siz.
c) -gey-siz-ler:
d) -ası / -esi-siz:
Çokluk 3. kişi:
a) -gay-lar / -gey-ler: bol-gaylar, bil-geyler.
b) -asılar / -esi-ler:
c) -güleri: karınçka mengizlig yençigüleri ‘karınca gibi parçalanacaklar’.
Gereklilik
• -gu / -gü + kişi zamiri
Teklik 2. kişi: -gü-sen: tamam üz-gü-sen ‘koparmalısın’.
Teklik 3. kişi: -gu / -gü: kıl-gu ‘etmeli’, bil-gü ‘bilmeli’.
Dilek-İstek
Teklik 1. kişi:
a) -a / -e-men:
b) -ga / -ge-men: targa-men, köyge-men
c) -am / -em: -
d) -gam / -gem: bol-gam
e) -ay / -ey-men: -
Teklik 2. kişi: -ga / -ge-sen: tutga-sen, çulganga-sen
Teklik 3. kişi: -a / -e: -
Çokluk 1. kişi: -a / -e-biz, -ga / -ge-biz, -ka-biz: -
Çokluk 1. kişi: -ga-siz: yay-ga-siz
Çokluk 1. kişi: -
Şart
Teklik 1. kişi: -sa-men / -se-men, -sam / -sem: tap-sa-men
Teklik 2. kişi: -sañ / -señ: sözlet-me-señ
Teklik 3. kişi: -sa / -se: tedi er-se
Çokluk 1. kişi: -sa-biz / -se-biz, -sa-miz / -se-miz, -sak / -sek, -sañan / -señen (HŞ), -señin (HŞ): teslim kıl-sak
Çokluk 2. kişi: -sañız / -señiz: tile-señiz
Çokluk 3. kişi: -sa-lar / -se-ler: tile-se-ler
Harezm Türkçesi Söz Varlığı
Sir Gerard CLAUSON, sözlüğünde Harezm Türkçesi söz varlığına da yer vermiştir.
Harezm Türkçesi söz varlığında dikkati çeken ilk husus ikili kullanımlardır.
Harezm Türkçesi söz varlığının genel seslik özellikleri ise şöyledir:
1. Harezm Türkçesinde /e/ ünlüsünün yanında /è/ ünlüsü de bulunur.
2. Ünlü yuvarlaklaşması görülmektedir: sabır > sabur, böri > börü, yöri- > yörü-
3. Başlıca ünlü değişmeleri şunlardır:
a) a ~ o : bark ~ bork, tavar ~towar
b) e ~ ö : teşük ~ töşük, sew- ~ söw-, ewrek ~ öwrek, esrük ~ ösrük
c) i ~ ı : isig / issig ~ısıg
ç) o ~a : kow- ~kaw-
d) ü ~ i : berü ~ beri, tilkü ~ tülki, büt- ~ bit
e) ü ~ e : süngük ~ süngek, töpü ~ töpe
f) u ~ ü : sun- ~ sün-
4. Eski Türkçe ve Karahanlı Türkçesi ile kıyaslandığında Harezm Türkçesi döneminde meydana gelen ses değişmeleri şunlardır:
• b > v / w değişimi
Kelime içinde ve kelime sonundaki /b/ler çoklukla /w/ye dönüşmüştür: ab > aw, eb > ew
• b > m değişimi
Kelime başı /b/ler ñ’li kelimelerde /m/ye dönüşmüştür: ben > men, biñ > miñ
• d > y değişimi
d’li ve y’li şekiller birlikte görülür: kod- / koy-, kadgu / kaygu, adak / ayak.
• g / g > Ø değişimi
kazgan > kazan, sargar- > sarar-
• t > d değişimi
teg > deg, tè- > dè- / butaḳ, > budaḳ
• k > h değişimi (Çok az örnekte görülür)
aḳsaḳ > aḫsaḳ, aḳşam > aḫşam, ḳatır > ḫatır
Harezm Türkçesi Söz Varlığı için Örnekler
anıñ / anuñ ‘onun’
arıg / arı ‘temiz’
ayak / adak [Fa.] ‘kadeh’
badram / bayram ‘bayram’
balık / baluk ‘şehir’
bedik / bèdik / bedük ‘büyük’
belgür- / bèlgür- ‘: belirmek’
birle / bile ‘ile’
bitür- / bitir- ‘bitirmek’
boz / moz ‘boz, kır
böri / börü ‘kurt’
büt(1)-/bit-[Tü. büt- = Mo. büte-] ‘bitmek’
er / èr ‘er, erkek’
er- / èr- ‘imek, olmak’
erdini / èrdini ‘mücevher’
eren / èren ‘eren’
erkek / èrkek ‘erkek’
gel- / gèl- ‘gelmek’
tolun / tolun ‘dolun’
uçtmah / uçmah [Soğd.] ‘cennet’
üze / üzre / üzere ‘üzerinde, üstünde ‘
yalguz / çalguz ‘yalnız’
yañgak / yıñgak / çañgak ‘yan taraf’
yarlıg / çarlıg / çarlug ‘yarlık’
yaru / yarı ‘yarım, taraf, -e doğru’
yaruk / çaruk ‘ışık’
yètgür- / yètür- / yètir- ‘ulaştırmak’
yörügür- / yürügür- ‘yürütmek’
yultuz / yulduz ‘yıldız’
yüzlüg / yüzlü ‘yüzlü’
2. Ödünçleme kelimelerin çoklukla ‘+lIK, +lIG +çI, +sIz ve +lA’ ekleriyle Türkçeleştirildikleri görülmektedir:
agahlık [Fa. + lIk] : haberli olma
caşıklık [Ar. + Tü.] : âşıklık
awsunçı [Fa. + Tü.] : büyücü
bahadurluk [Fa. bahâdur = Mo. bagatur
+ Tü. lIk] : yiğitlik
custluk [Fa.+ Tü.] : çeviklik
dagla- [Fa. + Tü.] : dağlamak
füsunçı [Fa. + Tü.] : büyücü
hıramla- [Fa. + Tü.] : salınarak yürümek
hvuşluk [Fa. + Tü.] : iyilik
hvuşnudluk [Fa. + Tü.] : memnuniyet
kavılandur- [Ar. + Tü.] : kuvvetlendirmek
maslahatlıg [Ar. + Tü.] : gerekli
mezalıg [Fa. + Tü.] : hoş, tatlı
rastlık [Fa. + Tü.] : doğruluk
safalıg [Ar. + Tü.] : gönlü şen
şadilık [Fa. + Tü.] : sevinçlilik
şeksiz [Ar. + Tü.] : şüphesiz
tarabsız [Ar. + Tü.] : neşesiz
temaşasız [Fa. + Tü.] : seyretmesiz
zacifluk [Ar. + Tü.] : zayıflık
Harezm Türkçesi öncesi metinlerde geçmeyen veya nadir geçen kelimelere örnekler:
açguç ‘anahtar’
adı ‘çok’
agar- ‘kendinden geçmek, halsiz düşmek’
aglak ‘ıssız, terkedilmiş (yer)’
agna- ‘yuvarlanmak, debelenmek’
aldım ‘balta’ aplak ‘horoz’
bargulug ‘ganimetli, müreffeh’
bat ‘tez, çabuk’
bıskır- ‘gülümsemek’
boda- ‘doğum sancısı çekmek’
bulañ ‘?’
çak- ‘çatmak, kurmak’
çalañ ‘?’
çaray ‘azık’
çıgıt ‘yüzdeki koyu leke’
çındar ‘gerdanlık’
çokur : alaca
dinte- ‘gezmek, dolaşmak’
emel- ‘eğilmek, yönelmek’ ènç ‘müsterih’
èrik- ‘tiksinmek, bezmek, usanmak’
ıçkın- ‘sıvışmak, kaçırmak’
ıñırçak ‘tahterevan’
ıyar- ‘uydurmak’
ilersük ‘şalvar uçkuru’
inçi ‘üvey kardeş’
kaçu ‘set’
kakız : cesur
kalık : çatı
kamgak ‘çalı’
kamruk ‘taşak’ karu ‘mükafat’
kavbaş ‘kurukafa, korkuluk’
kedigle- ‘örtünmek’
kendeş ‘örtü, peçe’
kogur ‘boz renkli inek’
koguş ‘tabaklanmış deri’
kol ‘vadi’
koymat ‘çoban’
kunuş- ‘kapışmak’
öske- ‘özlemek, arzu etmek’
öwrek ‘ördek’
pis ‘cüzzam hastalığı’
sañı- ‘şaşırmak’
sarkut ‘tortu’
savut ‘gemilerin dışına kaplanan çelik levha’
señek ‘ağaçtan yapılmış su kabı’
sözengür ‘konuşkan’
süplük ‘çöplük’
taguk ‘topuk’
tañgı ‘üzengi’
tap ‘vücuttaki leke’
tarı- ‘dağıtmak’ tebrek ‘kürek’
terinçek ‘örtü, bürünçek’
tiril- ‘yaşamak’
tuç ‘tunç’
tuturgan ‘pirinç’
uruk ‘ibret’
uruşunç ‘vuruşma’
ücek ?öçek ‘çatı, hücre’
yagır ‘omuz’
yala- ‘vurmak istemek’
yansı ‘ittifak’
yasuk ‘geçit’
yazıla- ‘pislemek’ yekin- ‘tutkuyla davranmak’
yoñ ‘gammaz’
yövüt ‘yardım’
yulduz ‘ağaç kökü’
yupula- ‘aldatmak’
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder