Karahanlı Türkçesiyle Yazılmış Eserler
Bu yazı dilinin merkezi Kaşgar’dı. Orhon ve Uygur Türkçesinin devamı olan bu dönem Türkçesi için Hakaniye Türkçesi terimi de kullanılmaktadır.
Karahanlıların hangi Türk boyundan çıktığı konusundaki teoriler:
1. Uygur teorisi,
2. Türkmen teorisi,
3. Yağma teorisi,
4. Karluk teorisi,
5. Karluk-Yağma teorisi,
6. Çigil teorisi,
7. T’u-chüe teorisi
Karluk teorisine göre Karahanlılar sülâlesi, T’u-chüe A-shi-na hanedanının bir kolu olan Karluk hanedanına dayanmaktadır. Karluk Türkleri 747-840 yıllarında Uygur birliğine bağlıydılar. 840 yılında Uygur-Karluk birliğinin çökmesinden sonra kurulan Karahanlı devletinin kurucusuBilge Kül Kadır Han’dır. Oğlu Oğulçak, devletin merkezini Kaşgar’a taşıdı. Oğulçak’ın yeğeni Satuk, ülkenin batısını İslamlaştırdı. Satuk’un oğlu Baytaş, bütün ülkeyi İslamlaştırdı.
1047 yılında devlet, hanedan üyeleri arasında paylaştırıldı.
Karahanlı Türkçesi ile başlayan dönem ilk yapılan çalışmalarda Orta Türkçenin başlangıcı kabul edilmiştir.
Marcel Erdal, András Róna Tas ve Lars Johanson’ın çalışmalarında Karahanlı Türkçesi Eski Türkçe’de konumlanmaktadır.
KARAHANLI TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ ESERLER
Kutadgu Bilig
Yusuf Has Hâcib tarafından yazılmıştır. 1019/1020 yıllarında doğduğunu tahmin etmekteyiz. Yusuf Has Hacib’in Hakan Buğra Han’ın tahtta olduğu 1103 yılında öldüğü tahmin edilir.
Ana dilinden başka Arapça, Farsça ve İran dillerinden Soğdçaya hâkimdi.
Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig’i Karahanlı sülalesinden Buğra Karahan Ebu Ali Hasan bin Süleyman Arslan Karahan adına hicri 462 (1069-1070) yılında, on sekiz ay içinde yazmıştır.
Kitabın konusu, devlet idaresinin yollarını ve gidişini göstermektedir.
Yusuf Has Hâcib eserinde dört soyut kavramı kişileştirmiştir:
Kün Togdı (hükümdar) “gün doğdu,doğan güneş”, adaleti temsil eder.
Ay Toldı (vezir) “ay doldu, dolunay”, baht, talih ve ikbali temsil eder.
Ögdülmiş (vezirin oğlu) “övülmüş”, akıl ve anlayışı temsil eder.
Odgurmış (vezirin kardeşi) “uyanık”, dünya işlerinin sonunu temsil eder.
Eserdeki diğer karakterler:
Küsemiş (Ay Toldı başkente geldiğinde ona yardım eden kişi), Ersig (hükümdarın mabeyncisi) veKumaru (Odgurmış’un müridi)’dir.
Eserin ilk yarısı bu karakterlerin ilk üçü arasındaki ilişkileri anlatır. Eserin ikinci yarısı ise, daha çok muhalif karakter olan Odgurmış üzerinde yoğunlaşır ve sufilik ya da İslâm mistisizmine ilişkin dinî temaları içerir.
Aruzun mütekarib (fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün fe’ûl) vezniyle yazılan bu didaktik eser, 6645 beyittten oluşmaktadır.
Kutadgu Bilig’in üç yazma nüshası vardır: Viyana (Herat) nüshası, Mısır nüshası ve Fergana nüshası. 1439’da Uygur harfleriyle kopyalanmış olan Herat nüshası bulunan ilk nüshadır.
Kutadgu Bilig Üzerine Yapılan Çalışmalar
Viyana (Herat) nüshasını, 1796 sıralarında Joseph von Hammer-Purgstall bir sahaftan satın alarak Viyana Sarayı Kitaplığına vermiştir. Jaubert de 1825’te yazdığı bir makaleyle Kutadgu Bilig’i bilim dünyasına tanıtmıştır: “Notice d’un manuscrit turc en caractères ouigours envoyé par M. de Hammer à Abel Rémusat”, Journal Asiatique, c. VI, s. 39-52; 78-95, Paris 1825. Bu yayın Kutadgu Bilig üzerine yapılan ilk yayındır.
Eser üzerindeki ikinci çalışma Hermann Vámbéry’ye attir. Bu yazmanın 915 beyitini matbaada döktürdüğü Uygur harfleriyle ve Almanca çeviriyle yayımlamıştır.
Aynı yazma üzerine daha sonra Wilhelm Radloff’un çalışmaları başladı. Radloff ilk çalışmasında bu nüshanın tıpkıbasımını yayımlar.
Eserin ikinci nüshası Kahire’deki Hidiv Kütüphanesi müdürü Alman Dr. Moritz tarafından bulunmuştur. Kutadgu Bilig üzerine çalışmaları devam eden Radloff, çalışmasının ikinci kısmına bu nüshayı da katıp karşılaştırmalı metni Rus çeviriyazı harfleri ve Almanca çeviriyle yayımlar.
1914 yılında Fergana’da Zeki Velidi Togan tarafından bulun üçüncü nüsha 1914 yılında bilim dünyasına tanıtılmıştır.
Bu yayınların arkasından Türk Dil Kurumu üç nüshanın tıpkıbasımını yayımlamıştır.
Reşit Rahmeti Arat, 1947 yılında Kutadgu Bilig’in üç nüshasını (A, B, C) karşılaştırarak eserin metnini yayımlar. Bu çalışmanın indeksi Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya ve Nuri Yüce tarafından yayımlanmıştır.
Dizin üzerine önemli bir yayın Semih Tezcan tarafından yapılmıştır.
1959 yılında Mecdut Mansuroğlu tarafından ilk küçük Karahanlı Türkçesi grameri yayımlanmıştır.
Kutadgu Bilig’in sadece dilbilgisi açısından incelenmesine dayanan ilk çalışma Ahmet Bican Ercilasuntarafından yapılmıştır.
Eserin dil ve anlatım özellikleri hakkında Zühal Ölmez ve İbrahim Taş eserdeki deyimler hakkında Zafer Önler çalışmalar yapmıştır.
Karahanlı Türkçesi’nin ilk ayrıntılı grameri Necmettin Hacıeminoğlu tarafından hazırlanmıştır.
Dîvânu Lugati’t-Türk
Eldeki bilgilere göre Kaşgarlı Mahmud eserini 1072 yılında yazmaya başlamış 1077’de bitirmiştir. İçerik olarak bize o dönemdeki Türk boyları, bu boyların kullandıkları Türkçe arasındaki farklılıkları ve en önemlisi de sözcükleri hakkında bilgi veren geniş bir sözlüktür.
DLT’te yer alan manzum parçalar (dize sayısı 764’tür) ve atasözleri (289 tane) eserin edebi değerini arttırmaktadır. Şiirlerde kullanılan nazım birimi beyit ve dörtlüktür.
Tek yazma nüshası Diyarbakırlı Ali Emirî Efendi tarafından İstanbul’da 1917 yılında bir sahafta bulunmuştur.
Dîvânu Lugati’t-Türk Üzerine Yapılan Çalışmalar
Eser hakkında ilk yayın Kilisli Rıfat Bilge tarafından yapılmıştır.
Eserin sözvarlığı ise ilk defa Carl Brockelmann tarafından incelenmiştir.
TDK 1941 yılında eserin tıpkıbasımını yayımlamıştır.
Besim Atalay 1939-1943 yılları arasında eseri günümüz Türkçesine tercüme etmiştir. Bu tarihten sonra eser hakkındaki araştırmalar artmıştır.
Salih Mutallibov eseri Özbekçeye tercüme etmiştir.
Eser, James Kelly ve Robert Dankoff tarafından İngilizce olarak yayımlanmıştır.
Atebetü’l-Hakayık
12. yüzyılda yazıldığı tahmin edilen Atebetü’l-hakâyık (Hakikatlerin Eşiği) manzum öğüt kitabıdır. Türk ve Acem meliki Muhammed Dâd İspehsâlâr Bey’e sunulmuştur.
On üç bölümden oluşan eserde kırk beyit ile yüz bir tane dörtlük bulunmaktadır, eserin tamamı 484 mısradır; eser, Kutadgu Bilig gibi aruzun mütekarip (fe‘ûlün fe‘ûlün fe‘ûlün
fe‘ûl) vezniyle yazılmıştır.
Vezin ve uyak bakımından kusurlu olan eserde çok sayıda imale ve zihaf bulunmaktadır.
Atebetü’l-hakâyık’ın dört nüshası bilinmektedir. En iyi ve en eski tarihli olanı ise Semerkand nüshasıdır.Zeynelabidin tarafından kopyalanmış olan bu nüsha Uygur harflidir.
Eser hakkında ayrıntılı tek çalışma Reşit Rahmeti Arat tarafından yapılmıştır (1951).
Karahanlı Türkçesiyle Yazılmış Kur’ân Tercümeleri
Karahanlı Türkçesiyle yapılan ilk Kur’ân tercümeleri, satır-altı tercüme niteliğindedir.
Karahanlılar dönemine ait olduğu tahmin edilen çeviriler şunlardır:
1. Türk İslâm Eserleri Müzesi (TİEM) No. 73’te kayıtlı olan nüsha: Bu nüsha Muhammed bin el-Hâc Devletşah eş-Şîrazî tarafından 734/1333-34 yılında kopyalanmıştır. Türkçe bölümler kırmızı mürekkeple ve nesih yazı stiliyle yazılmıştır. 902 (451 varak) sayfadan oluşan bu tercümenin Kur’ân tercümeleri içinde en eskisi olduğu kabul edilmektedir.
2. Anonim Tefsir: Bu eser Orta Asya Tefsiri, Anonim Tefsir ve Müellifi Meçhul Kur’ân
Tefsiri adlarıyla da bilinmektedir. Bu tercümenin diğerlerinden farkı satır-arası tercümenin yanı sıra surelerle ilgili tefsir ve hikâyelere de yer vermesidir. 1914 yılında Zeki Velidi Togan tarafından Fergana’da bulunmuştur.
3. Manchester-John Rylands Nüshası: Türkçe ve Farsça çeviriyi içermektedir.
4. Taşkent, Özbek Bilimler Akademisi, No. 2854’te kayıtlı olan bu nüsha da satır-arası Türkçe ve Farsça çeviri yer alır, yorumlar içermez.
Kuran Tercümeleri Üzerine Yapılan Çalışmalar
TİEM 73’te kayıtlı nüshanın ilk yarısı Abdullah Kök tarafından doktora tezi olarak yapılmıştır.
İkinci yarısı ise, Suat Ünlü tarafından doktora tezi olarak çalışılmıştır.
Anonim Tefsir’in sözvarlığı A. K. Borovkov tarafından hazırlanmıştır. Bu çalışma, Halil İbrahim Usta veEbülfez Amanoğlu tarafından Tükçeye çevrilmiştir
John Rylands Kitaplığındaki nüshanın sözlüğü Eckmann tarafından hazırlanmış, L. Ligeti’nin önsözüyle yayımlanmıştır.
Taşkent’teki tercüme üzerine Semenov’un yayımlanmış çalışması vardır.
Ünite 2
Karahanlı Türkçesi Grameri
1. Ad kök ve gövdelerinden sonra sözcüğe eklenen eklerden önce +; eylem kök ve gövdelerinden sonra sözcüğe eklenen eklerden önce – işareti kullanılmıştır.
2. ~ değişken (ikili) biçimi gösterir.
3. * (astariks) işareti, tahmini biçimi gösterir.
SESBİLGİSİ
Ünlüler
Karahanlı Türkçesinde kapalı /ė/ sesiyle birlikte dokuz ünlü vardır: a, ı, o, u, e, ė, i, ö, ü.
Ünlü Uyumu
Önlük-Artlık Uyumu
Önlük-artlık uyumu daima korunmuştur.
Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu
Düzlük-yuvarlaklık uyumu hem kimi sözcüklerde hem de kimi eklerde uyumsuzluk göstermektedir.
Uyuma Girmeyen Sözcükler:
Adruk / ‘farklı, fark’
anuk / ‘hazır’
aġu / ‘zehir’
artuk / ‘fazla, çok’
artut / ‘hediye’
azuk / ‘azık’
belgü / ‘nişan, alamet, iz’
bulıt / bulut
edgü / ‘iyi’
kamuġ / ‘bütün, hepsi, her’
Uyuma Girmeyen Ekler:
1. +AĠU topluluk sayı adı yapan ekler: biregü
2. -ĠU gelecek zaman/gereklilik eki: açġu
3. -Ur fiilden fiil yapma eki: açur- / ‘acıktırmak’
4. -sU, -sUn, -sUnI 3. tekil kişi emir kipi: alsu
5. -U ulaç eki: al-u bėr-
6. -GUçI eki: alġuçı
7. -ĠUz- eylemden eylem yapan ek: tirgüz-
8. -ĠUr- eylemden eylem yapan ek: arġur- / ‘yormak’
9. -DUk sıfat-fiil eki: bardukuŋ
10. -DUr- eylemden eylem yapan ek: bildür-
11. -DÜz- eylemden eylem yapan ek: bildüz- / ‘bildirmek’
Dudak uyumu bakımından eklendikleri sözcüklerin ünlüsü ile uyuma girmeyip düz
ünlülü olan ekler:
1. -mIş belirsiz geçmiş zaman: bolmış
2. +nI belirtme durumu eki: boynını
3. +DIn ayrılma durumu eki: busuġdın ‘pusudan’
4. +DI belirli geçmiş zaman 3. tekil kişi: boldı
5. +(s)I 3. tekil kişi iyelik eki: aşnusı ‘öncesi’
6. -gıl/-gil 2. tekil kişi emir eki: arturġıl
7. -ġlı sıfat-fiil eki: boluġlı
8. -ġInçA ulaç eki: bolġınça
Ünlü Değişmeleri
Yuvarlaklaşma
Çift dudak ünsüzlerinin (b, p, m, v) etkisiyle meydana gelen ünlü yuvarlaklaşmaları, Karahanlı Türkçesinde de yaygın olmamakla beraber kimi örneklerde görülmektedir, ancak bu sözcükler hem düz hem de yuvarlak ünlüyle yazılmışlardır:
avuçġa ‘ihtiyar’ / ~ avıçġa
evrül- ~ evril- ‘dönmek, devretmek’
sevül- ‘sevilmek’ / ~ sevil-
yapul- ‘örtünmek, kapanmak, gizlenmek’ / ~ yapıl-
mün- ‘binmek’ / ~ min-
Benzeşme
Metinlerden tespit edilmiş örnekler şunlardır:
Bulıt / ~ bulut
körkit- ‘göstermek’ / ~ körküt-
ögdi ‘övgü’ / ~ ögdü
soġık / ~ soğuk
unıt- / ~ unut-
Büzüşme
Ulaç eki almış asıl eylemin üzerine iktidarlık çatısını kuran u- yardımcı eyleminin gelmesiyle iki eylem birleşerek olumluda -u-, olumsuzda ise, -uma-/-üme- biçimini oluşturur:
kaçumaz ‘kaçamaz’ < kaç-u u-maz
yiyümedi ‘yiyemedi’ < yiy-ü u-madı
kirümez ‘giremez’ < kir-ü u-maz
ayuġay ‘söyleyebileceğim’ < ay-u u-ġay
tapnuġay men ‘hizmet edebileceğim’ < tapın-u u-ġay
ikegü < iki+egü ‘ikisi beraber, ikisi bir arada’
Ünsüz Değişmeleri
-b-, -b > -v-, -v değişimi
ebir- ‘çevirmek, dolanmak’ > evir- > evür-
sebin- > sevin- > sevin-
abla- > avla- > avla-
eb > ev > ev / er
sab > sav > sav
sub > suv > suv
ç- ~ ş- değişimi
çöpik ~ şöpik ‘meyve yenildikten sonra atılan şey, çör çöp’
çaġıla- ~ şaġıla- ‘çağlamak’
yapşur- > yapçur- ‘yapıştırmak’ ~ yapşur-
kikşür- > kikçür- ‘iki kişiyi birbirine kışkırtmak’
tapşur- > tapçur- ‘ulaştırmak, teslim etmek’
-z ~ -s değişimi
Kögüz ~ kögüs
Yalŋuz ~ yalŋus
Olumsuz Geniş Zaman çekiminde yaygın olarak görülen bu değişimin örnekleri şunlardır:
bilmes sizler / bolmas / bolmas men
kılmas sizler / konmas / körmes
ötnümes men
tegmes / tegilmes / yatmas
-d- / -d ~ -ḍ- / -d değişimi
Karahanlı Türkçesi’nde /d/ sesi, dal (d) ya da zel (ḍ) ile yazılır. Hatta /d/’den /y/’ye geçişin de kimi örnekleri görülür.
DLT’de /d/ ile /ḍ/ arasında bir tereddüt vardır.
bod ‘boy, kamet’ / ~ boḍ
bodun ‘halk, kavim, ulus’ / ~ boḍun
ḳuduġ ‘kuyu’ / ~ ḳuḍuġ
ḳudruḳ ‘kuyruk’ / ~ ḳuḍruḳ
ked ‘pek, iyice, çok’ / ~ keḍ
aḍak ‘ayak’
aḍır- ‘ayırmak’
aḍġır ‘aygır’
ıḍ- ‘salmak, göndermek’
keḍim ‘giyim, elbise’
koḍ- ‘koymak, bırakmak’
kaḍın ‘kayın, dünür, hısım’
kaḍıŋ ‘kayın ağacı’
yaḍ- ‘yaymak, dağıtmak, bol bol vermek’
/ḳ/ ~ /ḫ/ değişimi
oḳşa- sözcüğü, Kutadgu Bilig’in nüshalarında oḫşa biçimindedir
aḳsaḳ / aḫsaḳ
yaḳşı sözcüğünde /ḫ/ ile nöbetleşme görülür
ḳayu ‘hangi, hani’ / ~ ḫayu
ḳayda ‘nerede’ / ~ ḫanda
/ŋ/ ~ /m/ değişimi
aḫsuŋ ‘sarhoşken kavga eden ~ aḫsum
iŋir ‘alaca karanlık’ ~ imir
/ŋ/ ~ /n/ değişimi
erŋek ‘parmak’ / ~ ernek
sıŋuk ‘kırık, kırılmış’ / ~ sınuk
meŋgü / ~ mengü
b- > m- değişimi
beŋgü ‘ebedi, sonsuz’ > meŋgü
buŋ ‘ihtiyaç, yokluk, dert, sıkıntı’ > muŋ
buyan ‘sevap’ > muyan
beŋiz ‘beniz’ > meŋiz
Yer Değiştirme (Metatez)
buġday ‘buğday’ / ~ budġay
çamġur ‘şalgam’ / ~ çaġmur
ögren- ‘öğrenmek’ / ~ örgen-
yaġmur ‘yağmur’ / ~ yamġur
ḳonşı ‘komşu’ / ~ ḳoşnı
Ünsüz Düşmesi
r > Ø
berk ‘sıkı, sağlam’ / ~ bek
birle ‘ile’ / ~ bile
kurtul- ‘kurtulmak’ / ~ ḳutul-
Biçimbilgisi
SÖZCÜK YAPIMI
Addan Ad Türeten Ekler
+aġu/+egü: Daha çok vücud adlarına eklenerek eklendiği adla ilgli karakteristik özellik
ifade eden adlar yapar:
içegü “kaburga kemiklerinin iç tarafındaki kısım”
karnaġu “koca karınlı adam”
boynaġu “zorba, cebredici, isyankâr”
+(a)ġu(n)/+(e)gü(n): Topluluk sayı adları yapar:
kaḍnaġun “kayınbabalar”
aḍınaġu “başkaları”
biregü “biri, birisi”
+ç, +aç/+eç: Küçültme ve sevgi bildiren adlar yapar:
anaç “anne gibi davranan küçük kız”
ataç “olgun kişi gibi davranan çocuk”
begeç “beyceğiz”
ekeç “abla gibi davranan küçük kız”
+ça/+çe: Küçültme ve kuvvetlendirme bildi ren adlar yapan bu ek eşitlik durumu ekinin kalıplaşmasıyla yapım eki işlevini kazanmıştır:
barça “hepsi”
neçe “kaç, ne kadar”
+çı/+çi: Meslek adları yapar:
aġıçı “ipek kumaşları muhafaza eden kişi, hazinedar”
ajunçı “hükümdar, idareci”
alçı “hilekar, aldatıc”
bedizçi “nakkaş, ressam”
etükçi “çizmeci”
+çIl: Sıfat türünde sözcükler türetir:
yaġmurçıl “yağmuru çok olan yer”
igçil “hastalıklı, hasta”
+daş/+deş: Ortaklık ve eşitlik ifade eden adlar yapar:
ḳadaş “kardeş”
ḳoldaş “hizmetkâr”
yerdeş “hemşehri
+DAm: Az sayıda sözcük türeten bu ek, belirteç ya da soyut ad türünde sözcükler türetir:
birtem “bütünüyle, tamamen; uzun süre”
oḳtam “ok atımı, okluk”
+dak: Fazla örneği olmayan bu ekle türetilmiş sözcükler eşya adı ya da sıfat türündedirler:
baġırdak “korse”
ḳovdaḳ “cılız”
+e: Aşağıdaki sözcük, yaklaşma-bulunma durumu eki olan +e’nin kalıplaşmasıyla türemiştir:
keçe “gece”
+er: Günümüz Türkçesinde de aynı anlamda kullanılan bu ek, Eski Türkçeden beri üleştirme sayı adları yapar:
miŋer “biner”
+ġaç: Küçültme adları yapar:
kuşġaç “serçe”
yıġaç “ağaç”
+gey: Niteleme sıfatları türetir:
küçgey “zalim, zorba”
özgey “sadık, vefalı”
+ġıl/+gil: Bu ek, renk adları ve geometrik şekillerle ilgili adlar türetir:
başgıl (at) “başı beyaz, dört ayaklı hayvan”
ḳırġıl “kırçıllı”
+k, +ak/+ek: Küçültme ismi yapar:
başaḳ “okun temreni”
butıḳ “budak, dal”
ḳaraḳ “göz bebeği”
saġraḳ “küçük kap, kâse, büyük kadeh”
+kıya/ +kiye, + kına: Küçültme adları türetir:
ḳızḳıya “kızcağız”
közkiye “gözceğiz”
azḳına “azıcık, pek az”
+l: Renk ve benzerlik ifade eden adlar türetir:
başıl “beyaz tepeli”
+la/+le: Belirteç türünde adlar türetir:
arala “arasında”
+lAġ: Genellikle yer adları türetir:
tarıġlaġ “ekilen yer, tarla”
üḍleg “zaman, felek”
+lXg Adlardan sıfat türeten bu ek, çok sayıda sözcük türetmiştir:
aḍaḳlıġ “ayaklı”
asıġlıġ “faydalı”
beḍizlig “süslü”
yazuḳluġ “günahlı”
+lXk: Yer ve eşya adları ile soyut adlar türetir:
aşlıḳ “aşevi”
eḍgülük “iyilik”
baylıḳ “zenginlik”
ḳoyuġluḳ “koyuluk”
+sıġ: Benzerlik ifade eden sıfatlar türetir:
begsig “bey soylu, asil”
uluġsıġ “büyüklük taslayan”
+sXz: Olumsuz sıfatlar türetir:
arıġsız “kirli, pis, murdar”
ḳutsuz “şanssız”
Addan Eylem Türeten Ekler
+A-: Geçişli ve geçişsiz eylemler türeten bu ekle türemiş sözcüklerden bazıları şunlardır:
Geçişli eylem türetenler:
aşa- “yemek yemek”
küçe- “zorlamak, zulmetmek”
Geçişsiz eylem türetenler:
adna- “değişmek”
meñze- “benzemek”
+(A)d-: Geçişsiz eylemler türetir:
bilged- “akıllanmak”
ḳutad- “mutlu olmak”
+(A)r-: Geçişsiz eylemler türetir:
ḳarar- “kararmak”
belgür- “belirmek”
+DA-: Geçişli eylemler türetir:
alda- “aldatmak”
ünde- “çağırmak, seslenmek”
+ġar-: Geçişli eylemler türetir:
andġar- “yemin ettirmek”
çınġar- “gerçeği araştırmak”
+ġır-: Geçişsiz eylemler türetir:
tazġır- “kelleşmek”
tozġır- “tozlanmak”
+I-: Geçişsiz eylemler türetir:
tatı- “tat vermek”
yıdı- “kokmak”
öli- “nemlenmek”
+(X)k-: Geçişsiz eylemler türetir:
andık- “and içmek”
tüpük- “eksiksiz olmak, tamamlanmak”
+la-/+le-: Geçişli ve geçişsiz eylemler türetir:
adutla- “avuçlamak”
emle- “ilaçlamak”
talula- “seçmek”
+lAn-: “bir şeye sahip olmak, ... gibi olmak” v.b. anlamlarında geçişsiz eylemler türetir:
azlan- “azımsamak”
emgeklen- “zahmet çekmek”
+U-: Geçişsiz eylemler türetir:
bayu- “zenginleşmek”
taru- “daralmak”
Eylemden Eylem Türeten Ekler
-ar-/-er-: Ettirgen çatılı eylemler türetir:
çöker- “çökertmek, düşürmek”
kėter- “ortadan kaldırmak”
-DUr-: Ettirgen çatılı eylemler türetir:
açtur- “açtırmak”
çıḳtur- “çıkartmak”
uḳtur- “bildirmek, anlatmak”
-ġIr-: Örneklerini sadece DLT’de tesbit ettiğimiz bu ekle türetilen sözcükler benzerlik bildiren eylemler yapar:
kolġır- “ister gibi olmak”
kelgir- “gelir gibi yapmak”
-ġUr-: Ettirgen çatılı eylemler türetir:
arġur- “yormak”
ötgür- “geçirmek”
tirgür- “diriltmek”
-(X)k-: Dönüşlü ve edilgen çatılı eylemler türetir:
oŋuk- “solmak”
öçük- “nefesi kesilmek”
turuḳ- “toplanmak, birikmek”
basıḳ- “basılmak, mağlup edilmek”
savruk- “savrulmak”
-(X)l- Edilgen ve dönüşlü çatılı eylemler türetir:
anutul- “hazırlanmak, hazır hale getirilmek”
bėril- “verilmek”
bitil- “yazılmak”
Dönüşlü eylemler:
adrıl- “ayrılmak”
yıġıl- “toplanmak”
-msın-/-msin-: Eklendiği eyleme ‘benzer ve gibi olma’ anlamları katar:
barımsın- “gider gibi görünmek”
yemsin- “yer gibi görünmek”
-(X)n-: Dönüşlü ve edilgen çatılı eylemler türetir:
alkın- “mahvolmak, bitmek, tükenmek”
tilen- “aranmak, dilenmek; istenmek”
yun- “yıkanmak; boy abdesti almak”
Edilgen eylemler:
baġlan- “bağlanmak”
bitin- “yazılmak”
-Ir-(I): Geçişsiz ve geçişli eylemler türetir:
kurır- “kurumaya başlamak”
süçir- “tatlılaşmak”
Geçişli eylemler:
kadır- “döndürmek, karşı koymak”
-sIk-: Edilgen eylemler türetir:
alsık- “alınmak, soyulmak, elindekini kaybetmek”
bassık- “saldırıya uğramak, basılmak”
ursuk- “dövülmek”
-(X)ş-: İştaş çatılı eylemler türetir:
açış- “birlikte açmak”
uruş- “vuruşmak, savaşmak”
-(X)t-: Ettirgen çatılı eylemler türetir:
arıt- “temizletmek; temize çıkarmak, günahtan arıtmak”
bayut- “zenginleştirmek”
Eylemden Ad Türeten Ekler
-(X)g: Eylemden ad ve sıfat türünde sözcükler türetir.
aġrıġ “ağrı”
arıġ “temiz, pak”
ḳatıġ “katı, sert, çok”
-gA: Eylemin gösterdiği hareketi yapanı gösteren adlar ve nesneler türetir:
bilge “bilgili, zeki”
-gAk: Eylemden ad ve sıfat türünde sözcükler türetir:
orġak “orak”
-(X)gçı: Eylemin gösterdiği hareketi yapan eyleyici adları türetir:
bitigçi “yazıcı”
soruġçı “sorucu”
-gXn: Sıfat türünde sözcükler türetir:
azġın “azgın, azılı”
barkın “yolcu”
-(X)glXg: Sıfat türünde sözcükler türetir:
ḳaçıġlıġ “kaçkın, kaçan”
yaḍıġlıġ “yayılı”
-ġUçI: Eylemden sıfat ve işi yapını gösteren adlar türetir:
alġuçı “alıcı”
barġuçı “giden”
-ġUk: Az sayıda örnekte görülen bu ekle türetilmiş sözcüklerden birkaçı şunlardır:
ḳayġuḳ “kayık”
-I: Eylemden nesne ve özne adları türetir:
buşı “hiddetli, sinirli, hırçın”
egri “eğri”
-(X)k: Eylemden soyut ve somut adlar türetir:
açuḳ “açık”
beḍük “büyük”
-(X)m: Eylemlerden soyut ve somut adlar türetir:
alım “alacak, borç”
keḍim “giyecek, elbise”
-mUr: Az sayıda sözcük türetmiştir:
tamur “damar, nabız”
-Xn: Eylemden ad ve sıfat türünde sözcük türetir:
aḳın “akın, sel”
tügün “düğüm”
-(X)nç: Eylemden soyut adlar türetir:
ögünç “övünç, övünme”
urunç “rüşvet”
umınç “ümit”
-(X)ndI: Eylemlerden sıfat ve ad türünde sözcükler türetir:
aḳındı “akan (su)”
ögündi “övülen(kişi)”
üḍründi “seçilmiş (şey)”
–(X)ş: Eylemden somut ve soyut adlar türetir:
aġış “yükseliş”
kėŋeş “görüşme, danışma”
uḳuş “akıl, anlayış”
-(U)t: Eylemden somut ve soyut adlar türetir:
basut “yardım, arka”
çöküt “kısa, kısalık, cücelik”
kedüt “giyecek, hilat”
Özet:
Ünsüz Değişmeleri
-b-, -b > -v-, -v
ç- ~ ş-
-z ~ -s
-d- / -d ~ -ḍ- / -ḍ
/ḳ/ ~ /ḫ/
/ŋ/ ~ /m/
/ŋ/ ~ /n/
b- > m-
Addan Ad Yapan Ekler:
+aġu/+egü; +(a)ġu(n)/+(e)gü(n); +ç, +aç/+eç; +ça/+çe; +çı/+çi; +çIl; +daş/+deş; +DAm; +dak; +er; +ġaç; +gey; +ġıl/+gil; +k, +ak/+ek; +kıya/ +kiye, +kına; +l; +la/+le; +lAġ; +lXg; +lXk; +sıġ; +sXz
Addan Eylem Yapan Ekler:
+A-; +(A)d-; +(A)r-; +DA-; +ġar-; +ġır-; +I-; +(X)k-; +la-/+le-; +lAn-; +U-
Eylemden Eylem Yapan Ekler:
-ar-/-er-, -DUr-, -ġIr, -ġUr-, -(X)k-, -(X)l-, -msın-/- msin-, -(X)n-, -Ir-(I), -sIk-, -(X)ş-, -(X)t-
Eylemden Ad Yapan Ekler:
-(X)g, -gA, -gAk, -(X)gçı, -gXn, -(X)glXg, -ġUçI, -ġUk, -I, -(X)k, -(X)m, -mUr, -Xn, -(X)nç, -(X)ndI, –(X)ş, -(U)t
Ünite 3
Karahanlı Türkçesi Grameri
İsim, Zamir, Zarf, Sontakı, Bağlaç
İsim
İsim Çekim Ekleri
Çokluk Ekleri
+lAr
Orhon Türkçesinden beri ençok kullanılan çokluk eki +lar/+ler’dir.
baş+lar
+An
Karahanlı Türkçesinde kalıplaşmış birkaç sözcükte görülür:
Er+en “adamlar”
Og(u)l+an “oğullar”
İyelik Ekleri
1. Tekil Kişi: +(X)m: ata+m “atam, babam”
2. Tekil Kişi: +(X)ŋ: ata+ŋ “atan, baban”
3. Tekil Kişi: +(s)I(n+): ata+sı “atası, babası”
1. Çoğul Kişi: +(X)mIz: köŋ(ü)l+ümiz “gönlümüz”
2. Çoğul Kişi: +(X)ŋIz: köŋ(ü)l+üŋiz “gönlünüz”
3. Çoğul Kişi: +(s)I(n+), +lArI(n+): 3. çoğul kişi iyelik eki olarak +(s)I da kullanılmaktadır.
erŋek+leri “parmakları” iş+leri “işleri” kün+leri “günleri”
İsim Durum Ekleri
1. Yalın Durumu: ek almaz.
2. Tamlayan Durumu (İlgi, Genetif): ana+nıŋ “annenin” kişi+niŋ “kişinin” yagı+nıŋ “düşmanın” yalŋuk+uŋ “insanın”
3. Belirtme Durumu (Yükleme, Akuzatif): Karahanlı Türkçesinde dört ayrı belirtme durumu eki vardır.
1) +Xg/+Xġ: aş+ıġ “aşı, yemeği” söz+üg “sözü” at+ıġ ‘atı’
2) +nı/+ni ay+nı “ayı” köŋül+ni “gönülü”
3) +n: adı+n “adını” başı+n “başını” evi+n “evini”
4) +ı/+i: baş+ı “başı” iş+i “işi” köŋlüm+i “gönlümü”
4. Yönelme Durumu (Verme, Datif): Üç ayrı ekle kurulmaktadır.
+ka/+ke ve +ġa/+ge: av+ka “ava” aş+ka “aşa” at+ka “ata”
1. ve 2. kişi tekil ve çoğul iyelik eki almış sözcüklerden sonra ek, +a/+e ve +ka/+ke biçiminde görülür: közüm+e “gözüme” işim+e “işime”, kadaşıŋ+a “kardeşine”
3. tekil kişi iyelik eklerinden sonra ek, +ŋa/+ŋe biçimindedir: atası+ŋa “atasına, babasına” yaşı+ŋa “yaşına”
4. Bulunma Durumu (Kalma, Lokatif): +da/+de/+ta/+te
ev+de “evde” baş+ta “başta”, kapuġ+da “kapıda”
5. Ayrılma Durumu (Çıkma, Ablatif): Eski Türkçedeki +da/+de eki, az sayıda olmakla beraber Karahanlı Türkçesinde de bulunmaktadır:
yerde ḳop- “yerden kopmak,
kamuġda esizrek “herkesten daha kötü”
miŋindä bir “binde bir”
közinde aḍın “gözünden başka”
Karahanlı Türkçesinde kullanılan asıl ayrılma durumu eki +dın/+din/+tın/+tin’dir:
cān+dın “candan” ḳapuġ+dın “kapıdan” yıġaç+dın “ağaçtan”
6. Vasıta Durumu (Araç, Instrumental): +(X)n
el(i)g+in emle- “elle göstermek”
ḳut+un tiril- “mutlulukla yaşamak”
küç+ün “zorla, zorbalıkla”
7. Eşitlik Durumu (Ekvatif): +çA
kirmişçe bol- “girmiş gibi olmak”
köŋülçe yorı- “gönlünün istediği gibi yürümek”
solça kel- “sol taraftan gelmek”
oŋça kel- “sağdan/doğrudan gelmek”
8. Yön Gösterme (Direktif):
a) +ġArU eki: yaġı+ġaru “düşmana doğru” yay+ġaru “bahara doğru”
b) +ru/rü: kerü “geri” berü “beri”
c) +ra/+re: taş+ra “dışarıya” iç+re “içeriye, içinde”
Sayılar
1.Asıl Sayılar: Bir, iki, üç, tört, bėş, yėti ~ yėtti, sėkkiz ~ sėkiz, tokkuz ~ tokuz, on, yigirme, ottuz, kırk, ellig, altmış, yüz, miŋ “bin”, tümen “on bin”.
2. Sıra Sayıları: Sayı sözcüklerine +(X)nç, +(X)nçI ekleri getirilerek elde edilir: birinç
“birinci” ėkinç “ikinci”
3. Üleştirme Sayıları: birer “birer” miŋer “biner”
4. Topluluk Sayıları: Sayı isimlerine +egü(n) eki getirilerek yapılır: bir+egü “her birisi”, üç+egü “her üçü”
ZAMİRLER VE ZAMİRLERİN ÇEKİMİ
Kişi Zamirleri
Tekil Kişi Zamirleri: men, sen, ol
Çoğul Kişi Zamirleri: biz, siz/sizler/siler, anlar/olar
Tamlayan Durumu: +(n)ıŋ
men+iŋ
sen+iŋ
anıŋ
biz+iŋ
siz+iŋ
anlar+nıŋ
Belirtme Durumu: +nI
meni
seni
anı
biz+ni
siz+ni
olar+ıġ / anlar+nı
Bulunma Durumu: +da/+de
men+de
sen+de
anda
siz+de
olarda
meniŋ+de turur “bendendir”
meniŋ+de bar “bende var”
seniŋ+de bar “sende var”
seniŋ+de turur “sendedir”
Ayrılma Durumu: +dIn, bu ekin yanı sıra az da olsa +dAn eki de kullanılmaktadır.
men+den
sen+den
meniŋ+de basa “benden sonra”
meniŋ+de kiḍin “benden sonra”
anıŋ+da aḍın “ondan başka”
anıŋ+da naru “ondan öteye”
Yönelme Durumu:
maŋa
saŋa
aŋa
biz+ke
olar+ka
Yön Gösterme Durumu:
maŋar “bana doğru”
saŋar “sana doğru”
aŋar “ona doğru”
Eşitlik Durumu: +çA
mençe “bence, bana göre”
ança “ona göre”
Vasıta Durumu: +(X)n
anın “onunla”
İşaret Adılları
Karahanlı Türkçesindeki işaret adılları şunlardır: bu, bular, ol.
Tamlayan Durumu: bular+nıŋ / munuŋ / munıŋ
Belirtme Durumu: munı / bular+ıġ / bular+nı
Bulunma Durumu: munda / bular+da / munıŋ+da basa “bundan sonra”
Yönelme Durumu: bular+ḳa
Yön Gösterme Durumu: muŋar “ buna doğru”
Eşitlik Durumu: munça
ZARFLAR
Yer Zarfları
+A, +DA, +DIn, +(A)rU, +rA, +çA, +In
1. +A Ekiyle Kurulmuş Yer Zarfları: Üze < Üz+e “üstte, yukarıda”
2. +DA Ekiyle Kurulmuş Yer Zarfları: Kayda, Kayuda, Kanda < *ka “nerede”
3. +DIn Ekiyle Kurulmuş Yer Zarfları: Öŋdün < öŋ+dün “önde, ön tarafta”
Kėdin < *kė+din “arkada; sonra”
Altın < *alt+tın “altta”
Astın < *as+tın “altta”
Üstün < üst+tin “üstte, yukarıda”
4. +çA Ekiyle Kurulmuş Zarflar: Kança < *ka+n+ça “nereye, nereye”
5. +rA, +rU Ekiyle Kurulmuş Zarflar
Asra < *ast+ra “aşağıda, aşağıya doğru”
Taşra < *taş+ra “dışarı, dışarıda”
Berü < *ber+rü “beri, beriye, beride”
Zaman Zarfları
Karahanlı Türkçesinde emdi “şimdi”, kün “gün” kündüz “gündüz”, kidin “sonra”, tün “gece”, tünle “geceleyin”, kışın “kışın”, yazın “yazın” gibi sözcükler zaman zarfı olarak kullanılmaktadır.
Emdi: Şimdi
Kün: Gün / Aynı zamanda “güneş” anlamını da taşır.
Kündüz: Gündüz
Kidin: Sonra
Tün: Gece
Tünle: Geceleyin
Kışın: Kışın
Yazın: Yazın
Durum Zarfları
Akru/akrun “yavaş”
Amul “sakin, rahat, yavaş”
Çın “doğru, gerçek”
Katıġ “katı, sert, sağlam”
Terk/terkin “çabuk, çabucak”
Miktar Zarfları
Artuk “fazla, çok”,
az “az”,
üküş “çok”,
köp “çok”,
telim “çok”,
bedük “büyük”,
tükel “bütün, hep” gibi sözcükler miktar zarfı olarak kullanılır.
SONTAKILAR
Tek başlarına anlamları olmayan ad ve ad soylu sözcüklerle sıfat-fiillerden sonra gelerek eklendiği sözcükle cümlenin öteki öğeleri arasında zaman, mekan, yön, tarz, benzerlik, başkalık vb. gibi bakımlardan ilgi kuran sözcüklere sontakı denir.
Ara: Sadece Yalın durumla kullanılır: Kişi ara kirdim “İnsanlar arasına girdim”
İçre: Tükedi bu on tört bab içre sözi “Bu on dört bölüm içerisinde sözünü tamamladı”
Taparu: Tamlayan durumu ekini almış isimlerle birlikte kullanılır.
Ol meniŋ taparu keldi “O bana doğru geldi”
Bile, Birle: Yalın ve tamlayan durumuyla birlikte kullanılır:
kanı kan bile yumas “kanı kan ile yıkamaz ”
Üçün: Yalın ve tamlayan durumu ekiyle birlikte kullanılır:
kamuġ kadġusu erdi ümmet üçün “Bütün kaygısı ümmet için”
Kibi: Yalın ve tamlayan durumu ekiyle birlikte kullanılır:
kuşlar kibi uçtımız “kuşlar gibi uçtuk”
Soŋ: Yalın durumdaki sözcüklerle birlikte kullanılır.
Bu söz soŋında ayġıl “Bu sözün sonunda söyle”
Adın: Bulunma-ayrılma durum ekini almış sözcüklerle birlikte kullanılır:
On iki ükek ol bularda adın “Bunlardan başka on iki burç vardır”
Basa: Bulunma-ayrılma durum ekini almış sözcüklerle birlikte kullanılır:
Usanma ölür sen meniŋde basa “Gafil olma benden sonra sen de öleceksin”
BAĞLAÇLAR
Bile “ile, birlikte”, taḳı “ve” apaŋ “eğer”, ḳalı “eğer”, azu “yoksa, veya” sözcükleri Karahanlı Türkçesinde bağlaç olarak kullanılmaktadır.
Ünite 4
Karahanlı Türkçesi Grameri III
Fiil, Sıfat-Fiil Zarf-Fiil, Birleşik Fiil
Fiil
Fiil Çekim Ekleri
Belirli Geçmiş Zaman (Bilinen Geçmiş Zaman):
1. Tekil Kişi: {-DXm} ekiyle kurulur: ba-dım “bağladım” bol-dum
2. Tekil Kişi: {-DXŋ} ekiyle kurulur: ay-dıŋ “söyledin” biti-diŋ “yazdın”
3. Tekil Kişi: {-DI} ekiyle kurulur: bak-tı / bar-dı “gitti”
3. tekil kişinin -mat/-met ekiyle genişletilmiş biçimi de vardır:
kevil-dimet “zayıfladı” yaval-dımat “yavaşladı”
1. Çoğul Kişi: {-DXmXz} ekiyle kurulur: aç-tımız “açtık”
2. Çoğul Kişi: {-DXŋXz} ekiyle kurulur: ay-dıŋız “söylediniz”
3. Çoğul kişi: -DI(lAr) ekiyle kurulur: bol-dılar “oldular”
Belirsiz Geçmiş Zaman (Öğrenilen Geçmiş Zaman): {-mIş} eki her zaman düz ünlülüdür. Kişi eki olarak kişi zamirleri kullanılır:
1. Tekil Kişi: {-mIş men} ekiyle kurulur: unıt-mış men “unutmuşum”
2. Tekil Kişi: {-mIş sen} ekiyle kurulur: bekle-miş sen “beklemişsin”
3. Tekil Kişi: {-mIş} ekiyle kurulur: al-mış
Geniş Zaman:
1. Tekil Kişi: {-(y)Xr} -ar/-er men ekiyle kurulur: bak-ar men “bakarım”
2. Tekil Kişi: {-(y)Xr} -ar/-er sen ekiyle kurulur: buz-ar sen “bozarsın”
3. Tekil Kişi: {-(y)Xr} -ar/-er ekiyle kurulur: at-ar “atar”
1. Çoğul Kişi: {-(y)Xr} -ar/-er mIz ekiyle kurulur: kork-ar mız “korkarız”
2. Çoğul Kişi: {-(y)Xr} -ar/-er siz/sizler ekiyle kurulur: kork-ar sizler “korkarsınız”
3. Çoğul Kişi: {-(y)Xr} -ar/-er+lar/ler ekiyle kurulur: sür-erler “sürerler”
Gelecek Zaman: Üç ayrı ekle kurulur: -ġay/-gey, -ġa/-ge, -ġu/-gü.
1. Tekil Kişi: ġay/-gey, -ġa/-ge men ekiyle kurulur: iç-gey men “içeceğim”
2. Tekil Kişi: ġay/-gey, -ġa/-ge sen ekiyle kurulur: bul-ġa sen “bulacaksın”
3. Tekil Kişi: ġay/-gey, -ġa/-ge ekiyle kurulur: açıl-ġay “açılacak”
1. Çoğul Kişi: ġay/-gey, -ġa/-ge miz ekiyle kurulur: çıkar-ġay miz “çıkaracağız”
2. Çoğul Kişi: ġay/-gey, -ġa/-ge siz/sizler ekleriyle kurulur: ay-gay sizler “söyleyeceksiniz”
3. Çoğul Kişi: ġay/-gey, -ġa/-ge+lar/ler ekiyle kurulur: ay-ġaylar “söyleyecekler”
-ġu/-gü eki daha az kullanılır.
ay-ġu “söyleyecek” / katıl-ġu “katılacak” keç-gü turur “geçecek”
Diğer bir gelecek zaman eki de -ġalır/-gelir ekidir.
bar-ġalır men “hemen geleceğim” / at-ġalır “hemen atacak”
Şart Kipi:
1. Tekil Kişi: sa/-se men ekiyle kurulur.
bar-sa men “gitsem” / kör-se men “görsem” / bol-sa men “olsam”
2. Tekil Kişi: sa/-se sen ekiyle kurulur: bar-sa sen “gitsen”
3. Tekil Kişi: sa/-se ekiyle kurulur: aç-sa “açsa”
1. Çoğul Kişi: sa/-se miz ekiyle kurulur: biti-se miz “yazsak”
2. Çoğul Kişi: sa/-se siz/sizler ekiyle kurulur: bil-se sizler “bilseniz”
3. Çoğul Kişi: sa/-se+lar/ler ekiyle kurulur: bol-salar “olsalar”
Emir Kipi:
1. Tekil Kişi: -(A)yI(n) ekiyle kurulur: ay-ayın “söyleyeyim”
2. Tekil Kişi: -ġıl/-gil ekiyle ya da eksiz kurulur: ay-ġıl “söyle”
3. Tekil Kişi: -sun/-sün, -su/-sü, -sunı/-süni ekleriyle kurulur: bil-sün “bilsin”
1. Çoğul Kişi: -(a)lım/-(e)lim ile kurulur: bar-alım “gidelim”
2. Çoğul Kişi: -Xŋ(lar/ler) ile kurulur: bar-ıŋ “gidin”
3. Çoğul Kişi: -sun/-sün, -su/-sü+lar/ler ekleriyle kurulur: bilme-sünler “bilmesinler”
Gereklilik Kipi: Gelecek Zaman eki olarak kullanılan -ġu/-gü (kerek) eki, gereklilik kipi olarak da kullanılır.
akıtġu kerek “akıtmak gerek”
akıtġu kanı “kanı akıtmak gerek”
küdezgü “korumak gerek”
küdezgü kerek “korumak gerek”
tutġu “tutmak gerek”
Birleşik Fiil Çekimleri
Hikâye Birleşik Zaman: Zaman ekini alan fiilin üzerine -DI+kişi eki ile oluşturulmuş ėr- yardımcı fiilinin getirilmesiyle kurulur.
Fiil+er+DI+kişi ekleri
Belirli (Bilinen) Geçmiş Zamanın Hikâyesi:
aydım erdi “söyledimdi”
Belirsiz (Öğrenilen) Geçmiş Zamanın Hikâyesi:
törütülmiş ėrdiŋ “yaratılmıştın”
Geniş Zamanın Hikâyesi:
korkur ėrdim “korkardım”
Gelecek Zamanın Hikâyesi:
buzġay ėrdi “bozacaktı”
Kuran Tercümesinde gelecek zamanın hikâye birleşik çekiminde farklı bir yapıyla karşılaşmaktayız:
bolġaytı “olacaktı” / kılġatı “yapacaktı”
Şartın Hikâyesi: barsa ėrdi “gitseydi”
Rivayet Birleşik Zaman: Zaman ekini alan fiilin üzerine -mIş+kişi eki almış ėr- yardımcı fiilinin getirilmesiyle kurulur.
Fiil+ėr+mIş+kişi ekleri
Geniş Zamanın Rivâyeti
tiler ėrmiş “dilermiş”
Şartın Rivâyeti:
sevse ermiş “sevseymiş”
Şart Birleşik Zaman: Rivayet Birleşik Çekimi: Zaman ekini almış fiilin üzerine
-sA+kişi eki alan ėr- yardımcı fiilinin getirilmesiyle kurulur.
Fiil+er+sA+kişi ekleri
Belirli (Bilinen) Geçmiş Zamanın Şartı:
kördüm ėrse “gördüysem”
Belirsiz (Öğrenilen) Geçmiş Zamanın Şartı:
basmış ėrse “basmışsa”
Geniş Zamanın Şartı:
barır ėrse “giderse”
Gelecek Zamanın Şartı:
ayġu ėrse “söyleyecekse”
SIFAT-FİLLER (ORTAÇLAR)
1. -DUk: Geçmiş zaman sıfat-fiil eki
Bilmedükin / bilmediği için
2. -mIş: Geçmiş zaman sıfat-fiili
Kelmişiŋde / geldiğinden
3. -Ar/ -Ir / -(y)Ir: Geniş zaman sıfat-filli
Çıkar / çıkar
4. -mAz/ -mAs: Geniş zaman sıfat-fiilinin olumsuzudur
Taplamaz / beğenmediğim
5. -GAn: Geniş zaman sıfat-fiili
oḳıġan / okuyan
6. -(I)glI: Geniş zaman sıfat-fiili
Uḳuġlı / tanıyan, anlayan
7. -gUçI: Geniş zaman sıfat-fiili
Tutġuçı / tutan
8. -gU: Gelecek zaman anlamı taşıyan bir sıfat-fiil ekidir.
ınanġu tayanġu / inanılacak güvenilecek
9. -gUlUk: -gU ve +lık ekinin birleşmesinden oluşan bu ek, eklendiği eyleme -mak/-
mek ya da -mak/-mek için anlamı verir.
Tapınġuluḳ / tapmak
10. -DAçI: Bu sıfat-fiil eki de gelecek zaman anlamı taşır.
Keldeçike / geleceklere
Keldeçi / gelen
11. –AsI: Gelecek zaman anlamı taşıyan bir sıfat-fiil ekidir:
Bıçası / kesecek
Kesesi / kesecek
ZARF-FİİLLER
1. -(I)p: Eklendiği eylemi yan tümceye bağlar; ‘ve’ bağlacı gibi kullanılmasının yanı sıra tümceye ‘-arak/-erek’ anlamı da katar.
2. -(y)I: Bu zarf-fiille oluşturulan biçimler, asıl fiil ile aynı zamanda meydana gelen eylemi ve hareketi gösterir. Fiilin tarzını gösterir.
3. -A: -(y)I ile aynı anlam ve işlevde kullanılır.
4. -gAlI: Eklendiği fiile ‘-mak için’ anlamı katar. Asıl eylemin amacını ifade eder. Günümüz Türkçesindeki biçimi -AlI’dır.
Alġalı / almak, körgeli / görmek
5. -gInçA: Asıl eylemin gerçekleşeceği zamanın sınırını belirler. Bu ek, Türkiye Türkçesinde
-(y)Incaya kadar yapısıyla kullanılmaktadır.
Tutġınça / tutuncaya kadar
6. -mAdIn: Yüklemin gösterdiği hareketin gerçekleştiği sırada, ekin eklendiği eylemin gösterdiği hareketin henüz gerçekleşmediğini ifade eder.
Uḳmadın / anlamadan
7. -(X)pan: -(X)p’ın genişletilmiş biçimidir.
Uḳupan / anlayarak
8. -er/-mez erken: Eklendiği eyleme “-dığı zaman”, “-dığında” anlamları katar.
teprer erken / hareket ettiğinde
BİRLEŞİK FİİLLER
İsim, Sıfat+Yardımcı Fiil Biçiminde Olan Birleşik Filler
Bu yapıdaki birleşik fiiller, isim ya da sıfatla birlikte çoğunlukla bol-, kıl-; daha az da et-, tur- ve tut- yardımcı fiillerinden birinin kullanılmasıyla oluşturulur:
a. bol-:
bulun bol- “ esir olmak”
b. kıl-:
asıġ kıl- “fayda sağlamak”
c. tur-:
dik tur- “dik durmak”
d. et-:
çaḳ et- “ses çıkarmak”
e. tut- :
elig tut- “yardım etmek”
Asıl Fiil+Zarf-Fiil Eki+Tasviri Fiil
-A/-U/-I zarf-fiil eki almış asıl fiilin bar-, bil-, bėr-, kėl- kör- tur-gibi tasviri fiillerle birlikte kullanılmasıyla oluşur. Tasviri fiillerin hepsinin görevi ayrıdır.
a. bar-: Bu tasviri fiille yapılan birleşik yapılar asıl eylemin devam ettiğini gösterir:
arta bar- “artmaya devam etmek”
b. bil-: Bu yapıdaki birleşik fiiller bir işi yapabilme, gücü yetebilme anlamında fiiller oluştururlar
adra bil- “ayıra bilmek”
bėr-: Bu yardımcı fiille kurulan birleşik fiiller Türkiye Türkçesindeki gibi birlikte kullanıldığı asıl fiile “tezlik” anlamı katar.
ayu bėr- “söyleyivermek”
kėl-: kel- yardımcı fiili ile oluşturulan yapıda asıl fiilin sürüp gittiği ifade edilir.
aḳa kel- “aka gelmek, akıp gelmek”
kör-: Bu yardımcı fiil birlikte kullanıldığı asıl fiilin gerçekleşmesi için çaba göstermeyi ve dikkat etmeyi ifade eder.
baḳa kör- “dikkatle bakmak, dikkatli olmak için çaba göstermek”
tur-: Bu yardımcı fiille kurulmuş yapılar da asıl fiilin sürekliliğini, sürekli yapıldığını ifade eder.
arta tur- “artmaya devam etmek”
http://trkdlvdbyt.blogspot.com.tr/ sayfasından alıntıdır
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder